Γράφει ο Τζιόλας Ιωάννης
Το πανηγύρι της “Ζωοδόχου Πηγής” στην παλαιά Λεπτοκαρυά
Αύριο είναι της “Ζωοδόχου Πηγής” και συνήθως πηγαίνουμε όλοι στο πανηγύρι στο παλιό χωριό. Το έθιμο αυτό το καθιέρωσε ο μακαριστός ιερέας Γεώργιος Σκιρλής (στα τέλη της δεκαετίας του 1960) την ημέρα αυτή, να επισκέπτονται οι Λεπτοκαρίτες την παλαιά Λεπτοκαρυά, όπου το πρωί γίνεται η Θεία Λειτουργία στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας, ενώ αργότερα ακολουθούσε το πανηγύρι που διαρκούσε ως το βράδυ.
Υπενθυμίζουμε ότι οι κάτοικοι της παλαιάς Λεπτοκαρυάς, την ημέρα της “Ζωοδόχου Πηγής” συνήθιζαν να κάνουν τη Θεία Λειτουργία στον κοιμητηριακό ναό της Αγίας Τριάδας, όπου την ημέρα εκείνη έφερναν κόκκινα αυγά και τα «κυλούσαν» πάνω στα μνήματα των νεκρών τους. Ενώ τα «κυλούσαν» ή απλώς «άφηναν» τα κόκκινα αυγά πάνω στους τάφους, οι νεαροί Λεπτοκαρίτες παρακολουθούσαν και στη συνέχεια άρπαζαν τα αυγά. Ήταν (πλέον) δικά τους, όταν τα έπαιρναν από το μνήμα, ενώ αργότερα τα έτρωγαν ή τα πήγαιναν στο σπίτι τους για να τα φάνε.
Ακολουθεί ένα αφιέρωμα για την παλαιά Λεπτοκαρυά, ώστε να θυμούνται οι παλαιότεροι και να μαθαίνουν οι νεότεροι.
ΠΑΛΑΙΑ ΛΕΠΤΟΚΑΡΥΑ
Η παλαιά Λεπτοκαρυά πιθανό να χτίστηκε ανάμεσα στα 1580 – 1620. Οι παλιές παραδόσεις μας λένε πως πριν από εξακόσια περίπου χρόνια, το χωριό ήταν χτισμένο στη θέση “Λεφτοκαρυές”. Οι ίδιες παραδόσεις μας λένε, πως σ’ εκείνη την τοποθεσία ζούσαν πολλά φαρμακερά φίδια, τα οποία ανάγκασαν τους κατοίκους να μετακομίσουν και να χτίσουν το νέο τους χωριό, στη θέση όπου βρίσκονται σήμερα τα ερείπια της παλαιάς Λεπτοκαρυάς. Χτίστηκε πιθανόν την εποχή των πειρατικών επιδρομών. Γι’ αυτό και βρίσκεται τόσο μακριά από τη θάλασσα, για να μην το λεηλατούν οι πειρατές.
Μας παραμένει άγνωστο γιατί το όνομα του χωριού άλλαξε από “Λεφτοκαρυές” σε “Λεπτοκαρυά”. Πάντως το έτος 1914, αποφασίστηκε η ονοματοδοσία του χωριού, από μία ειδική επιτροπή στη Μακεδονία, η οποία έδωσε το όνομα “Λευτοκαρυδιά” απορρίπτοντας το τοπωνύμιο “Λείβηθρον” που μας παραπέμπει στα αρχαία Λείβηθρα.
Το χωριό πήρε την ονομασία Λεπτοκαρυά, από τις πολλές “άγριες λεπτοκαρυές” (αγριοφουντουκιές), που εφύοντο στην περιοχή. Το έδαφος της παλαιάς Λεπτοκαρυάς πάθαινε καθίζηση, με αποτέλεσμα να πέφτουν τα σπίτια του χωριού και η πολιτεία αναγκάστηκε (από το 1952 έως το 1960) να μεταφέρει το χωριό στην καινούργια του θέση, όπου βρίσκεται σήμερα η ομώνυμη κωμόπολη.
Επί Τουρκοκρατίας το χωριό λεγόταν «φουντούκιοϊ» (δηλ. χωριό με πολλές φουντουκιές). Δυτικά του χωριού, βρίσκεται δάσος, κατάφυτο από πεύκα, οξιές, καστανιές, βελανιδιές και κέδρους. Επίσης δυτικά του χωριού, βρίσκεται μία από τις χαμηλότερες κορυφές του Ολύμπου, που ονομάζεται “Αρβανίτη” πάνω στην οποία υπάρχουν πολλά αρωματικά φυτά, όπως: ρίγανη, μέντα, δυόσμο, τσάι και σαλέπι Ολύμπου. Το χωριό (1908 – 1912) είχε εκατόν πενήντα σπίτια, διώροφα και λιθόκτιστα, και ο πληθυσμός της ήταν χίλιοι διακόσιοι κάτοικοι, όλοι τους χριστιανοί ορθόδοξοι. Ασχολούνταν όλοι τους με την γεωργία και την κτηνοτροφία, όμως μερικοί ασχολούνταν και με την ναυτιλία. Πολλοί απ’ αυτούς ήταν αγωγιάτες, και μετέφεραν με τα μουλάρια τους εμπορική ξυλεία (από το δάσος που βρίσκεται δυτικά του χωριού τους)
Την Κυριακή της Πεντηκοστής, μετά την Θεία Λειτουργία, οι Λεπτοκαρίτες άρχιζαν το γλέντι. Τις απογευματινές ώρες έβγαιναν βόλτα όλοι οι κάτοικοι του χωριού. Γίνονταν χοροί μεγάλοι. Πάνω “στ’ ράχ” γίνονταν η βόλτα. Είναι το ύψωμα που βρίσκεται νότια της Αγίας Τριάδας. Ονομάστηκε “Ράχη” γιατί από νότια το ύψωμα φαίνεται σαν ράχη ζώου.
Το πανηγύρι της παλαιάς Λεπτοκαρυάς ήταν ξακουστό σ’ όλη τη γύρω περιοχή. Γι’ αυτό μαζεύονταν κόσμος από όλα τα γύρω χωριά. Κρατούσε τρεις ολόκληρες ημέρες. Το απόγευμα της πρώτης ημέρας του πανηγυριού, και πριν ν’ αρχίσουν τα γλέντια και οι χοροί, όλοι οι Λεπτοκαρίτες πήγαιναν προς τα δυτικά, στο “Γεφύρι”.
Στο “Γεφύρι” οι κάτοικοι του χωριού περίμεναν να υποδεχτούν την εικόνα της Παναγίας, που την έφερναν κάθε χρόνο τέτοια μέρα από το μοναστήρι της “Παναγίας των Κανάλων” που βρίσκεται δέκα χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του χωριού. Πρόκειται για μοναστήρι Πατριαρχικό, το οποίο ίδρυσαν το 1055, οι ιερομόναχοι Ιωακείμ και Δαμιανός. Την εικόνα της Παναγίας την έφερναν δυο Λεπτοκαρίτες, που είχαν σταλεί γι’ αυτόν τον σκοπό, μια μέρα νωρίτερα. Όταν έφτανε η εικόνα της Παναγίας στο “Γεφύρι” όλοι μαζί έκαναν πομπή και την έφερναν στον Άγιο Νικόλαο.
Το βράδυ έκαναν αγρυπνία και το πρωί Θεία Λειτουργία. Μετά γίνονταν «η ύψωση» της εικόνας της Παναγίας, δηλ. γίνονταν δημοπρασία. Έβγαζαν έναν δίσκο και μάζευαν χρήματα. Στη συνέχεια άρχιζε η περιφορά της εικόνας στο χωριό. Όποιος έδινε το μεγαλύτερο ποσό, έπαιρνε την εικόνα κατά τη διάρκεια της περιφοράς και μετά το τέλος, στο σπίτι του. Από αυτόν, μετά την έπαιρνε την εικόνα όποιος άλλος ήθελε. Φρόντιζαν ώστε, στις σαράντα ημέρες που θα έμενε η εικόνα στο χωριό, να φιλοξενηθεί από όλους τους νοικοκυραίους. Τα χρήματα που συγκέντρωναν τα διέθεταν για τις διάφορες ανάγκες της εκκλησίας της Αγίας Τριάδας.
Στην εποχή μας, κάθε χρόνο το πρωί της γιορτής του Αγίου Πνεύματος, γίνεται η Θεία Λειτουργία στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας στην παλαιά Λεπτοκαρυά, ενώ μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας, μεταφέρεται η Εικόνα με πομπή από την Αγία Τριάδα στον ναό του Αγίου Νικολάου της σημερινής Λεπτοκαρυάς.
Το χωριό (1908 – 1912) είχε πεντατάξιο δημοτικό σχολείο, με περισσότερους από εβδομήντα μαθητές, αγόρια και κορίτσια. Οι κάτοικοι του χωριού όμως ήθελαν να αποκτήσουν αξιοπρεπέστερο κτίριο, και έτσι κατόρθωσαν να χτίσουν το νέο τους σχολείο, το έτος 1922. Σήμερα, στο χώρο όπου βρισκόταν το δημοτικό σχολείο του 1922, χτίστηκε μία δημοτική ταβέρνα, που παραμένει κλειστή. Προτείνουμε να μετατραπεί σε λαογραφικό μουσείο, όπου θα μας θυμίζει τα ήθη και τα έθιμα, τις ασχολίες και τις παραδόσεις των κατοίκων της παλαιάς Λεπτοκαρυάς.
Η παλαιά Λεπτοκαρυά είχε και πολλές πέτρινες κρήνες, όπως: “το βρυσούλι”, “το κρυονέρι”, “η Γκιλοβίτη”, “η Βρυσοπούλα” και η “Τρανή Βρύση”. Η “Τρανή Βρύση” βρισκόταν στην πλατεία του χωριού. Οι Λεπτοκαρίτες, βοήθησαν και αυτοί με τη σειρά τους, (όπως και τα τριγύρω χωριά) στην επανάσταση του Ολύμπου. Αυτό μας το αποδεικνύει μία εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα (διαστάσεων 40εκ Χ 40εκ) που βρισκόταν πάνω από την «πέτρινη χούφτα», όπου έβγαινε το νερό της “Τρανής Βρύσης” στην παλαιά
στη “Σκάλα Λεπτοκαρυάς” που βρίσκονταν στην παραλία του χωριού, ενώ από εκεί την ξυλεία την παραλάμβαναν τα ιστιοφόρα πλοία, και τη μετέφεραν στη Θεσσαλονίκη και σε άλλα μέρη.
Το χωριό είχε τον μεγαλοπρεπή ιερό ναό του Αγίου Νικολάου (με το ωραίο ασβεστόκτιστο καμπαναριό) που με δικές τους δαπάνες, οι κάτοικοι του χωριού το οικοδόμησαν. Η εκκλησία κάηκε και πολύ γρήγορα οι κάτοικοι του χωριού την επισκεύασαν το 1896, με δικά τους μάλιστα χρήματα (66-70 χρυσές λύρες) που υπήρχαν στο ταμείο. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική χωρίς τρούλο.
Την ημέρα που γιόρταζε ο πολιούχος Άγιος Νικόλαος, γίνονταν το ύψωμα της εικόνας του Αγίου Νικολάου. Μετά την Θεία Λειτουργία έβγαζαν την εικόνα του Αγίου, σε ένα αναλόγιο και οι Λεπτοκαρίτες έδιναν ότι είχαν ευχαρίστηση, φιλούσαν την εικόνα και το χέρι του παπά και μετά έφευγαν. Τα χρήματα που συγκέντρωναν, τα διέθεταν για τις διάφορες ανάγκες του ναού. Μπροστά στο ναό απλώνονταν μια μεγάλη αυλή “το κελί” στην οποία γίνονταν τα πανηγύρια και οι γάμοι.
Η παλαιά Λεπτοκαρυά είχε και την εκκλησία της Αγίας Τριάδας. Πρόκειται για κοιμητηριακή μονόκλιτη βασιλική, όπου ο κτηριακός τύπος είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος τον 18ο και τον 19ο αιώνα, στους ορεινούς οικισμούς και τα μαστοροχώρια της Δυτικής Μακεδονίας. Κατασκευασμένος στους όψιμους μεταβυζαντινούς χρόνους, αποτελούσε τον κοιμητηριακό ναό της παλαιάς Λεπτοκαρυάς. Οι παλαιότερες εικόνες του ναού χρονολογούνται το 1750, επομένως η εκκλησία χτίστηκε (τουλάχιστον) στις αρχές του 18ου αιώνα.
Σύμφωνα με γραπτή επιγραφή (που βρίσκεται πάνω σε τετράγωνη μαρμάρινη πλάκα) ανακατασκευάστηκε το έτος 1853, στη θέση προγενέστερης εκκλησίας της αυτής ονομασίας. Προφανώς η εκκλησία καταστράφηκε από πυρκαγιά και αυτό μας το μαρτυρεί το έντονο μαύρο χρώμα καύσης, που καλύπτει της αγιογραφίες που σώζονται ακόμα πάνω από την κόγχη του Ιερού Βήματος. Τόσο ο ναός της Αγίας Τριάδος, όσο και ο ναός και του Αγίου Νικολάου είναι μεταβυζαντινά μνημεία, τα οποία προστατεύονται από το ελληνικό κράτος με το νόμο “περί αρχαιοτήτων”.
Η Αγία Τριάδα «ανακαινίσθηκε» (δυστυχώς) το έτος 1980, χωρίς την έγκριση της Εφορείας αρχαιοτήτων Πιερίας. Έτσι με την «ανακαίνιση» έχουμε την «καταστροφή» του “Κυρίως Ναού και του Νάρθηκα”, όπου καταστράφηκαν οι σπάνιες αγιογραφίες που βρίσκονταν στους τοίχους της εκκλησίας, οι οποίες ήταν ασβεστωμένες, όμως με την κατάλληλη συντήρηση από έμπειρους συντηρητές του ΥΠ.ΠΟ. θα μπορούσαν να επανέλθουν στην αρχική τους μορφή.
Ευτυχώς που διασώθηκε το “Ιερό Βήμα” της εκκλησίας, όπου σώζονται σπάνιες αγιογραφίες (μερικώς ασβεστωμένες και αυτές). Επίσης μας διασώζεται το άνω τμήμα από το ξύλινο τέμπλο του Ιερού Βήματος, το οποίο φέρει στην κορυφή του, διάφορες μορφές Αγίων – Αποστόλων, οι οποίες πρέπει να συντηρηθούν άμεσα από τους συντηρητές του υπουργείου Πολιτισμού, προτού καταστραφούν ολοσχερώς από τη φθορά του χρόνου.
Τη γιορτή της Πεντηκοστής και του Αγίου Πνεύματος, γιόρταζε η εκκλησία της Αγίας Τριάδας. Δύο ημέρες πριν την Κυριακή της Πεντηκοστής άρχιζαν οι προετοιμασίες. Έξω από την Αγία Τριάδα υπήρχαν ψηλά πουρναρόδεντρα και μπαϊρια μεγάλα. Εκεί έστηναν πρόχειρες παράγκες και άπλωναν τα τραπέζια με τις καρέκλες. Έρχονταν και οργανοπαίχτες από άλλα μέρη.
Λεπτοκαρυά. Η πλάκα αυτή έφερε ανάγλυφους «δύο άντρες με Μακεδονική ενδυμασία, οι οποίοι είχαν στη μέση και μέχρι το κεφάλι τους, διασταυρωμένα δυο γιαταγάνια». Η μαρμάρινη πλάκα, σήμερα δυστυχώς δεν σώζεται, (γιατί κλάπηκε πριν από αρκετά χρόνια). Μας θύμιζε την συμμετοχή των Λεπτοκαριτών, στην επανάσταση του Ολύμπου το 1878.
Όταν οι Τούρκοι κατόρθωσαν να καταπνίξουν την επανάσταση στον Όλυμπο (το 1878), ως αντίποινα (για τη συμμετοχή των Λεπτοκαριτών στον αγώνα της επανάστασης) πυρπόλησαν τη Λεπτοκαρυά και τον Πλαταμώνα. Εκείνη την περίοδο, (γνωρίζουμε πως οι Τούρκοι πυρπόλησαν στο Λιτόχωρο εκκλησίες & σπίτια), φαίνεται πως και στη Λεπτοκαρυά, έγιναν μεγάλες καταστροφές σε άψυχο και σε έμψυχο δυναμικό, και αυτό το συμπεραίνουμε από το παρακάτω ντόπιο Λεπτοκαρίτικο τραγούδι:
«Κάψαν τον Πλαταμώνα
και τη Λεπτοκαρυά».
«Καϋμένη Θεσσαλία
να μην απελπιστείς».
«Και συ Μακεδονία
στα μαύρα να ντυθείς».
«Τα παλληκάρια πού ’χες
δεν θα τα ξαναδείς».
Αρκετές πληροφορίες αντλήθηκαν από το βιβλίο του καθηγητή Γεωργίου Χατζή «ΛΕΠΤΟΚΑΡΥΑ» και από το προσωπικό μου αρχείο.
ΤΖΙΟΛΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣΦιλόλογος – αρχαιολόγος
