Ο αγιογράφος- ξυλογλύπτης και εικαστικός Γιώργος Βροντινός, με αφορμή την 146η επέτειο από τη επανάσταση του Ολύμπου το 1878, παρουσίασε έναν νέο πίνακά του όπου τοποθετεί όλη την ιστορία της περιοχής του Ολύμπου. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό και εμπνευσμένο έργο που καταγράφει όλα τα ιστορικά γεγονότα λίγο πριν τα σκεπάσει ο λήθαργος της λησμονιάς.
Με αφορμή την 146η επέτειο της Επανάστασης του Ολύμπου το 1878, δημιούργησα τούτο το έργο, ως φόρο τιμής για το χωριό μου που καταστράφηκε 3 φορές (Τούρκοι, Γερμανοί, Εμφύλιος) και που διάβασα στα πρόσφατα αρχεία του foreign office ότι η Θεσσαλονίκη έβλεπε τις φωτιές από το Λιτόχωρο (1878).
Φιλοτεχνήθηκε σε ξύλο τμήματος παλιού βαρελιού, που βρέθηκε στο αρχαιότερο αλλά και ιστορικό κτίριο του Λιτοχώρου της Ιωάννας Ν. Παπανικολάου, το οποίο σύμφωνα με τη μελέτη της αρχιτέκτονα Όλγας Ζωγράφου, της πολιτικού μηχανικού Νίκα Κατερίνας και του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Παπάζογλου, χρονολογείται ότι χτίστηκε πριν 380 με 400 χρόνια περίπου (αριθμός δελτίου 48/1995 φορέα Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος) το οποίο έπαιξε το δικό του ρόλο στις μέρες της Επανάστασης και σώζεται έως και σήμερα.
Το συγκεκριμένο έργο στηρίχτηκε πάνω σε δημοσιεύματα και μελέτες των Σωτήρη Μασταγγά, Γιάννη Παπαζαχαρία, Ευάγγελου Κωφού, Αθανάσιου Λασπόπουλου, Μιχάλη Φαργκάνη, Γιάννη Κυρίτση, Νίκου Χ. Κάκκαλου, Σπύρου Ντάβανου, Νίκου Ντάβανου, Αδαμόπουλου, Τσακούμη κα.
Καθώς θα περιπλανάται η ματιά μας στο έργο, θα κάνουμε ένα ταξίδι στο χρόνο, ικανό να ξυπνήσει τις αναμνήσεις και να διεγείρει την περιέργεια.
Αντικρίζοντας το έργο διακρίνουμε στο κέντρο, επιβλητικό τον Όλυμπο. Στους πρόποδες, τα χωριά και τα μοναστήρια του, ο ρόλος των οποίων υπήρξε καθοριστικός στην Επανάσταση του 1878.
Κεντρικά το Λιτόχωρο, με το αρχαιότερο σπίτι του.
Στην αριστερή πλευρά του έργου και επάνω, βρίσκονται τα Αμπελάκια, η Ραψάνη, ο Πυργετός, η Καρυά και η Πούρλια – χωριά που πλήρωσαν αυτή την Επανάσταση με το κάψιμο τους, ακριβώς όπως και το Λιτόχωρο.
Στη δεξιά πλευρά του έργου βρίσκεται ο Κολινδρός, όπου διαδραματίστηκαν ιστορικά γεγονότα της Επανάστασης.
Στο κάτω αριστερό τμήμα του έργου βρίσκεται ο Πλαταμώνας – με το κάστρο και την παλιά γαλαρία – προχωρώντας εμφανίζονται η Πλάκα Λιτοχώρου, η Σκάλα και o Βαρικός, ενώ στο κάτω δεξιό τμήμα του έργου, απεικονίζεται η Θεσσαλονίκη, όπου πολλοί Λιτοχωρίτες βρήκαν καταφύγιο μετά την καταστροφή του χωριού.
Στη θάλασσα βλέπουμε τη Σκιάθο και το Άγιο Όρος, μέρη με τα οποία οι Λιτοχωρίτες είχαν εμπορικές συναλλαγές.
Μοναστήρια
Από αριστερά βλέπουμε το Καναλιώτικο μοναστήρι και την Ι.Μ. Αγίας Τριάδος Σπαρμού, ενώ δεξιά την Ι.Μ.Πέτρας όπου εκεί οργανώθηκε ο πυρήνας της Επανάστασης. Στο Λιτόχωρο βρίσκεται η Παναγιά του Ολύμπου και το ιστορικό το μοναστήρι του Αγίου Διονυσίου, όπου έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στη διάρκεια του αγώνα, καθώς εκεί πολλά γυναικόπαιδα έβρισκαν καταφύγιο.
Πρόσωπα
Στο έργο υπάρχουν πορτρέτα αγωνιστών γνωστά αλλά και λιγότερο γνωστά.
Θα αναγνωρίσουμε τους Ρήγα (Φεραίο) Βελεστινλή με τον έμπιστο του συναγωνιστή Χριστόφορο Περραιβό, με καταγωγή από την Πούρλια, τον Παύλο Μελά και τον Γεωργάκη Ολύμπιο.
Κεντρικά του έργου, το πορτρέτο του Ευάγγελου Κοροβάγγου και ακριβώς από κάτω οι Κωφός, Βλαχόπουλος και Νικόλαος Βότσης, όπου το 1912, συνέβαλαν στην απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης.
Βλέπουμε επίσης το πορτρέτο του τότε ηγούμενου της Ι.Μ. Πέτρας π.Νικηφόρου και του π.Νικόλαου Λούση, με τα πρωτοπαλίκαρα της Επανάστασης, καθώς και αυτά του στρατηγού Κοσμά Δουμπιώτη και Αλέξη Ζορμπά.
Αξίζει να αναφερθεί, πως σημαντικό ρόλο στην Επανάσταση έπαιξε και η συμβολή γυναικών αγωνιστριών, μια εκ των οποίων και η Περιστέρα Κράκα.
Ένα ακόμη Ζάλογγο
Το παράδειγμα των γυναικών του Ζαλόγγου, επέλεξαν να ακολουθήσουν και επτά (7) βλάχες γυναίκες, πηδώντας από τον βράχο του Παλιοκάστρου και βάζοντας τέλος στη ζωή τους, θέλοντας να γλυτώσουν από τα δεινά των Τούρκων.
Στη θάλασσα
Τα καράβια που πλέουν στη θάλασσα υποδηλώνουν τη σχέση που είχαν οι Λιτοχωρίτες με αυτή, ένα εκ των οποίων και το καράβι “ ’Αγιος Νικόλαος εξ Ολύμπου ” της οικογένειας Νικολάου Κ. Παπανικολάου (1918).
Στην τοποθεσία Πλάκα πλέουν τα ατμόπλοια Ύδρα και Βυζάντιο, δυο καράβια που μετέφεραν οπλισμό από την Αθήνα, για τους σκοπούς της Επανάστασης.
Λίγο πιο δεξιά στη θάλασσα βρίσκονται τα καράβια Wizard, Ruby και Devastation. Ήταν αυτά, που βοήθησαν στην περισυλλογή και μεταφορά του κόσμου στη Θεσσαλονίκη, μετά την καταστροφή του Λιτοχώρου, η στέγαση του οποίου έγινε στις αποθήκες του λιμανιού αλλά και σε σπίτια της πόλης.
Στο πίσω μέρος του έργου, βλέπουμε το Λάβαρο της Επανάστασης, την Προκήρυξη της προσωρινής Κυβέρνησης και τα ονόματα των επτά (7) προαναφερθεισών γυναικών που θυσιάστηκαν.
Μπορεί η Επανάσταση να μην στέφθηκε με επιτυχία, μα με το αίμα των αγωνιστών της, ποτίστηκε ο σπόρος της ελευθερίας στις καρδιές των ανθρώπων και με τελική έκβαση τη συνθήκη του Βερολίνου και την κατάργηση της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου.
Βροντινός Γεώργιος
Λιτόχωρο
19 Φεβρουαρίου 2024
ACCOUNTS AND PAPERS 1878 αρχεία του Foreign Office
Αναφορές και έγγραφα των Άγγλων διπλωματών για την επανάσταση στο Λιτόχωρο και τον Όλυμπο.
Γράφει ο Σωτήριος Δ. Μασταγκάς
Η επανάσταση του 1878 έχει όλα τα χαρακτηριστικά των εξεγέρσεων του υπόδουλου Ελληνισμού εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αξιολογείται ως σπουδαίο ιστορικό γεγονός από την άποψη ότι συνέβαλε στην επέκταση των ορίων της ελεύθερης Ελλάδας. Η έκρηξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου στα 1877 προκάλεσε γενική κινητοποίηση στο κράτος των Αθηνών, με κύριο στόχο την προετοιμασία κινημάτων στις υπόδουλες ελληνικές επαρχίες. Ήδη στην Μακεδονία οι επαναστατικές ενέργειες εντείνονταν με πυρετώδη ρυθμό με την συνεργασία μητροπολιτών και Ελλήνων προξένων, οι οποίοι προετοιμάζονταν από το 1876 με τη συμπαράσταση της Μακεδονικής Επιτροπής των Αθηνών.
Στα μέσα Φεβρουαρίου του 1878 εκδηλώθηκε επαναστατικό κίνημα στον Όλυμπο με την άφιξη ατμόπλοιων στη θέση Σκάλα της παραλίας του Λιτοχώρου, την απόβαση ισχυρού σώματος 500 ανδρών και την κατάληψη του Λιτοχώρου. Οι κάτοικοι πρωτοστάτησαν στην επανάσταση και πλήρωσαν με πολύ βαρύ τίμημα τον πρωταγωνιστικό ρόλο και τη συμμετοχή.
Τα γεγονότα και τα ιστορικά στοιχεία, που σχετίζονται με την εξέγερση στον Όλυμπο και την Μακεδονία, εκτέθηκαν κατά τη δεκαετία του 1960 κυρίως με εκδόσεις του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (ΙΜΧΑ) και της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών (ΕΜΣ), από τα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών και του Στέφανου Δραγούμη. Μέχρι σήμερα εκδόθηκαν ειδικές μονογραφίες, γράφτηκαν επιστημονικά άρθρα σε περιοδικά, ήρθαν στο φως ανέκδοτα απομνημονεύματα – χειρόγραφα και δημοσιεύτηκαν διάφορα ελληνικά αρχεία.
Εικόνα 1 Βρίσκεται στην Κατερίνη στο πρώην κτίριο της Πρώην Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών Πιερίας, που κατασκευάστηκε το 1963 από τους Λιτοχωρίτες Γιάννη Κούκουλη και Τάκη Καλακάνη, Ιδιοκτησίας σήμερα Ελένης Παπανικολάου.
Η ιστορική μνήμη της επανάστασης του 1878 έχει αποκατασταθεί πλήρως με το άφθονο εκδοτικό υλικό και τις ειδικές εργασίες. Όμως, η ιστοριογραφία, όσο αποκαλυπτική κι αν είναι, πάντοτε αφήνει ανεξιχνίαστες πλευρές των γεγονότων. Υπάρχουν ιστορικές πτυχές που η έκθεσή τους είναι εξίσου σημαντική.
Η γνωριμία με την επανάσταση του 1878 με ώθησε να αναδιφήσω από περιέργεια στα αρχεία του Foreign Office (Υπουργείο Εξωτερικών) του Ηνωμένου Βασιλείου. Έκπληξη και ικανοποίηση αισθάνεται ο ερευνητής, καθώς από τα ξενόγλωσσα αυτά έγγραφα αναδύονται πλούσιες πληροφορίες που συμπληρώνουν και τεκμηριώνουν τα γεγονότα.
Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται 12 αντιπροσωπευτικά έγγραφα από τη δημοσιευμένη αλληλογραφία των Αγγλικών προξενικών αρχών που φωτίζουν την εξέγερση του 1878 στο Λιτόχωρο και τον Όλυμπο. «Accounts and Papers of the House of Commons. Great Britain. Parliament. House of Commons. 1878», ήτοι «Απολογισμοί και έγγραφα της Βουλής των Κοινοτήτων. Μεγάλη Βρετανία. Κοινοβούλιο. Βουλή των Κοινοτήτων. 1878». Οι εργασίες και τα έγγραφα που υπάρχουν στο Βρετανικό Κοινοβούλιο, από το έτος 1497 (!) μέχρι σήμερα, είναι δημοσιευμένες, ταξινομημένες με απόλυτη σειρά σε χιλιάδες έντυπους τόμους, με ψηφιοποιημένα ευρετήρια. Φυσικά στο διαδίκτυο υπάρχουν εκατοντάδες τόμοι για συγκεκριμένες χρονικές περιόδους, με ψηφιοποιημένα τα έγγραφά τους.
Η αλληλογραφία των Άγγλων διπλωματών (Κωνσταντινούπολη, Αθήνα, Θεσσαλονίκη), αξιωματούχων κλπ, δηλαδή τα αρχεία του Foreign Office αποτελούν σημαντική πηγή. Η έρευνα και μελέτη των διπλωματικών βίβλων της Αγγλίας δεν προσθέτουν κάτι το εντυπωσιακά νέο, επιδρούν όμως σημαντικά στη σκιαγράφηση της κατάστασης των υπόδουλων Ελλήνων του Ολύμπου, συνθέτοντας μια σύντομη έκθεση των γεγονότων.
Λίγα λόγια για τη στάση της Αγγλίας στο λεγόμενο Ανατολικό Ζήτημα. Αυτή εξαρτήθηκε από την γενικότερη πολιτική της και από τα συμφέροντα στα Βαλκάνια. Ενδιαφερόταν κυρίως για τα αποικιακά της συμφέροντα και επιδίωκε να διατηρήσει τον έλεγχο της Μεσογείου, μέσω της διατήρησης της εδαφικής ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καθόσον αυτή αποτελούσε την αντίρροπη δύναμη στην ρωσική διείσδυση στην Μεσόγειο. Στόχος της πολιτικής της Αγγλίας ήταν η ανάσχεση της ρωσικής επέκτασης στα Στενά, μέσω των καλών σχέσεων με τον Σουλτάνο.
Η Αγγλία στη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου έβλεπε να απειλούνται άρδην τα συμφέροντά της στην περιοχή και να ανατρέπεται η ισορροπία των Μεγάλων Δυνάμεων στα Βαλκάνια. Διακήρυξε την αντίθεσή της και ενθάρρυνε την πρόταση να πραγματοποιηθεί το ευρωπαϊκό συνέδριο στο Βερολίνο, που θα επανεξέταζε ολόκληρο το πλέγμα των όρων της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου.
Ήρωας μεσ’ τα χαλάσματα!
Ο Ευάγγελος Κοροβάγκος, λιτοχωρίτης πρόκριτος, γέννημα θρέμμα της γης του Ολύμπου.
Τέτοιες ημέρες, 146 χρόνια πριν, ορκίσθηκε ενώπιον Θεού και ανθρώπων, πρόεδρος της Επανάστασης του Ολύμπου.
Στον Ι. Ν. του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο, ύψωσε τη σημαία της επανάστασης που είχε ως σκοπό την ένωση της Μακεδονίας με την μητέρα Πατρίδα. Γύρω από το δικό του σίχνο λευτεριάς μάζεψε το δικό του μπαϊράκι και ξεκίνησε τον αγώνα!
Την επόμενη ημέρα σφράγιζε και υπέγραφε, ως Πρόεδρος, την προκήρυξη προς τις Κυβερνήσεις των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων: «Διά τούτο ηναγκάσθημεν να καταφύγωμεν εις τα όπλα, ίνα αποθάνωμεν τουλάχιστον ως άνθρωποι και Έλληνες, εάν δεν μας επιτραπή να ζήσωμεν ως άνθρωποι λογικοί και ελεύθεροι…»
Ο Ευάγγελος Κοροβάγκος δεν βρέθηκε τυχαία εκεί, όλη του η ζωή ήταν μια επανάσταση και ήταν έτοιμος από καιρό να ηγηθεί στον αγώνα για την απελευθέρωση του Λιτοχώρου και της Μακεδονίας.
Το 1854 συμμετείχε στον ένοπλο αγώνα δίπλα στον Ζήση Σωτηρίου και σε άλλους μεγάλους αρματολούς της περιοχής.
Όλη του η ζωή υπήρξε γεμάτη ένοπλους αγώνες για την πολυπόθητη λευτεριά. Χαρισματικός, γεννημένος μέσα στη φωτιά της καταστροφής από τις λεηλασίες Κιρκασίων, Γκέγκηδων και Τούρκων. Μια μορφή μοναδική που έμαθε να αγωνίζεται ανιδιοτελώς για τα μεγάλα ιδανικά του Έθνους, με πίστη στο Θεό και αγάπη στην Πατρίδα.
Πέθανε πρόσφυγας και μόνος σε μια γειτονιά των Αθηνών λαμβάνοντας μια πενιχρή αποζημίωση χωρίς να καταφέρει να επιστρέψει ποτέ στη γη που γεννήθηκε.
Ο Ευάγγελος Κοροβάγκος είναι μια μορφή που κινείται ανάμεσα στο μύθο του Ολύμπου και στη «φωτιά» των μαχών της Επανάστασης. Είναι ο δικός μας ήρωας, η μεγαλύτερη μορφή της Πιερίας και μια από τις ξεχωριστές μορφές της Μακεδονίας.
Στο Λιτόχωρο, το 1878, γράφτηκε μια χρυσή σελίδα στον κατάλογο της εθνικής εποποιΐας. Με τον Κοροβάγκο μπροστάρη, μια ομάδα 2.500 ανθρώπων ύψωσε το ανάστημά της στην Οθωμανική Αυτοκρατία. Έτσι φύτρωσε ο σπόρος της λευτεριάς στις παγωμένες – αλλά αδούλωτες – ψυχές των Ελλήνων και η Ελπίδα η γη των Μακεδόνων να ενωθεί με την μητέρα Πατρίδα δεν αποτελούσε πια όνειρο αλλά επιθυμία.
Κατά την απελευθέρωση του 1912 δεν ήταν πια στη ζωή, οι αναφορές στο όνομά του όμως ήταν συνεχείς και η φήμη του πέρασε από γενιά σε γενιά και έφτασε έως σήμερα. Αυτό αποτελεί και τη μεγαλύτερη επιβράβευση των αγώνων του!
Ήρωας και Αθάνατος!
Ιωάννης Ζ. Παπαζαχαρίας.
