Αρχαία Άτηρα

Μας είναι άγνωστο από πότε η Κατερίνη υπήρχε ως κωμόπολη. Πολλοί περιηγητές, αλλά και πολλοί χάρτες, ήδη από το 13ο αιώνα, μας αναφέρουν την πόλη με το όνομα “Άτηρα” (σταθμός ή οικισμός “Hatera”) και αρκετοί είδαν και επίδραση στο όνομα της πόλης “Κατερίνη – Κάτηρα- Χάτηρα- Άτηρα”.

Έτσι, στον οδοιπορικό πίνακα Peutinger, (όπως μας αναφέρει κυρίως ο Αναγνωστόπουλος στο βιβλίο του η αρχαία Ολυμπική Πιερία) και κατά μήκος της οδού από τα στενά των Τεμπών μέχρι τη Βέροια, αναγράφονται οι παρακάτω σταθμοί: “STENAS, SABATIUM, DIUM, HATERA, ANAMO, BADA, ARULOS, ACERDOS, BEROEA”. Η διαφορά αποστάσεων μεταξύ των σταθμών, δεν είναι πολύ μεγάλη.

Εκτός από το Δίον, δεν γνωρίζουμε ποιοι από τους σταθμούς φέρουν τα ονόματα πόλεων, ή ήταν τότε απλά τοπωνύμια. Ο “πίνακας του Peutinger”, εκπονήθηκε “το 1264”, και θεωρείται από πολλούς, αντίγραφο “του χάρτη του Καστορίου”, ή του “Γεωγράφου της Ραβέννας”. Γι’ αυτόν τον λόγο, είναι αμφίβολο, αν πρόκειται για πιστή αντιγραφή παλαιότερου χάρτη και ποιού; Ή εάν μερικοί από τους σταθμούς, που αναφέρονται στον πίνακα, ανήκουν στην τελευταία Βυζαντινή περίοδο.

Είναι όμως εύλογη και η απορία, γιατί στον πίνακα δεν σημειώνονται, εκτός της πόλης του Δίου, και άλλες γνωστές πόλεις της Πιερίας, όπως “το Ηράκλειον – Πλαταμών” και “η Πύδνα – Κίτρος”, εφόσον είναι αναμφισβήτητο ότι η αρχαία οδός, διέρχονταν μέσω των πόλεων αυτών. Έτσι είναι πολύ δύσκολο, να προσδιορίσουμε την θέση κυρίως των : “Anamo, Bada, Arulos & Acerdos”, καθώς και την προέλευση των ονομάτων τους.

Μετά το Δίον, και βόρεια αυτού, σε απόσταση 15 περίπου χιλιομέτρων, σημειώνεται στον πίνακα, “ο σταθμός Άτηρα – Hatera”. Η απόσταση μας οδηγεί στην πόλη της Κατερίνης, και μάλιστα στο ψηλότερο μέρος αυτής, δίπλα στην αριστερή όχθη του “ποταμού Πέλεκα”. Έτσι, στην θέση αυτή, θα πρέπει να βρίσκονταν η πιθανή “αρχαία πόλη Άτηρα”.

Οδοιπορικός πίνακας Peutinger, όπου φαίνεται ο “αρχαίος σταθμός Hatera”.

Tabula Itineraria Peutingeriana, (Lipsiae 1824).

Ο Heuzey, κακώς τοποθετεί την “πόλη Άτηρα”, κοντά στην Κονταριώτισσα, ενώ ο Leake, (σύμφωνα με τον Desdevises), την τοποθετεί κοντά στην Κατερίνη. Ο Desdevises, μάλιστα υποθέτει, ότι οι χριστιανοί μετέτρεψαν με ευκολία το όνομα “Άτηρα”, σε Κατερίνη, όπως συνήθως δεν δυσκολεύονταν να μετατρέψουν τους αρχαίους ναούς, σε χριστιανικούς ναούς.

Αυτό θα ήταν πολύ πιθανό, εάν μας ήταν γνωστό, ότι “η πόλη Άτηρα”, υπήρχε τον 13ο αιώνα, δηλαδή την περίοδο που “ο Peutinger”, εκπονούσε τον οδοιπορικό χάρτη. Και εάν φυσικά γνωρίζαμε ότι, η Κατερίνη ιδρύθηκε έστω και κατά την τελευταία Βυζαντινή περίοδο, θα μας ήταν επιτρεπτό να υποθέσουμε, ότι “η πόλη Άτηρα”, είναι η πόλη της Κατερίνης.

Αναφέρουμε επίσης πως και ο Δήμιτσας, τοποθετεί “την πόλη Άτηρα”, κοντά στην Κατερίνη. Όμως, υποθέτουμε ακόμη ότι, η Κατερίνη μπορεί οφείλει το όνομά της, σε ένα “μικρό εξωκλήσι της Αγίας Αικατερίνης”, το οποίο βρίσκονταν ανατολικά αυτής, και στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το νεκροταφείο της πόλης.

Όμως οι παλαιότερες εικόνες, “του εξωκλησιού της Αγίας Αικατερίνης”, χρονολογούνται το έτος 1831. Δεν έχουμε κανένα τεκμήριο, και καμία απόδειξη, που να μας πιστοποιεί ότι, το εξωκλήσι αυτό, ήταν παλαιότερο του 1831. Και το πιο πιθανό είναι, να χτίστηκε την περίοδο εκείνη, δηλ. (το 1831), παίρνοντας την ονομασία της Αγίας Αικατερίνης, από την κοινή ονομασία της πόλης της Κατερίνης. Η Κατερίνη πιθανότατα να ιδρύθηκε μετά την Τουρκική κατάκτησή της.

Ίσως πάλι, σε κάποιο άλλο μέρος της πόλης αυτής, να υπήρχε “παλαιότερο Βυζαντινό εξωκλήσι”, ή να υπήρχε “ναός της Αγίας Αικατερίνης”, ο οποίος καταστράφηκε από τους Τούρκους, απέμεινε όμως το όνομα “Αικατερίνη”, στον συνοικισμό, γύρω από τον κατεστραμμένο ναό. Και πάντα επικρατεί, η λαϊκή ονομασία “Κατερίνη”, και σπανιότερα η ονομασία “Κατερίνα”.

“Αικατερίνη”, την ονόμαζαν μόνο οι λόγιοι, όπως επίσης και το επίσημο Ελληνικό κράτος, πριν το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, και σπανιότερα ονομάζονταν “(Αι)Κατερίνα”, από το εκκλησιαστικό τροπάριο της ομώνυμης Αγίας.

Επίσης, σύμφωνα με μια άλλη παράδοση, οι πρώτοι κάτοικοι της πόλης είχαν έρθει από “το όρος Σινά”, και έχτισαν την “εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης”, σύμφωνα με το αρχιτεκτονικό σχέδιο της ομώνυμης εκκλησίας της πατρίδας τους. Έτσι, ο μικρός αυτός συνοικισμός της Κατερίνης, εξελίχθηκε πολύ γρήγορα σε πόλη και επιβλήθηκε σε όλη την περιφέρειά της.

Ιερά μονή Αγίας Αικατερίνης Σινά.

Το 1668, ο Σουλτάνος, ήταν μανιώδης κυνηγός, πολλές φορές επισκέφθηκε την Κατερίνη, με πολυπληθή συνοδεία χωρικών και στρατιωτών, και πήγαινε για κυνήγι “εις τα περίχωρα της Κατερίνης”. Όμως, μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, πρωτεύουσα πόλη της περιφέρειας αυτής, θεωρούταν “το Κίτρος”, στο οποίο και ο Σουλτάνος διανυκτέρευε.

Ο “Felix de Beaujour”, επισκέφθηκε την πόλη στα τέλη του 18ου αιώνα, μας λέει ότι, η Κατερίνη ονομάζονταν “Κατερί (Katheri)”, και απ’ αυτό συμπεραίνει ότι, “η Κατερί” είναι η “αρχαία πόλη Άτερα ή Άτηρα (Hatera)”. Επίσης υποθέτει ότι, η Κατερίνη (την περίοδο εκείνη είχε), περίπου 4.000 κατοίκους. Οι περισσότεροι ήταν Έλληνες. Διοικητής της πόλης ήταν Μπέης, που είχε στην διοίκησή του όλη την Πιερία, και με στρατιωτικά σώματα Αλβανών και Τούρκων, φρουρούσε τις ορεινές διαβάσεις, από τις επιθέσεις των κλεφτών και των αρματολών του Ολύμπου.

Ο σημερινός ποταμός “Πέλεκας”, κοντά του οποίου βρίσκεται η Κατερίνη, είναι ο ίδιος ο “Λεύκος ποταμός” της αρχαιότητας, γνωστός από την “μάχη της Πύδνας”, που διαδραματίστηκε δίπλα στις όχθες του.

Με την πάροδο του χρόνου όμως, “ο Λεύκος ποταμός” ξεχάστηκε. Επί Τουρκοκρατίας, μας είναι γνωστός από τον 17ο αιώνα, με τα ονόματα “Sestelison” ή αλλιώς “Chevetilusu”. Τον 19ο αιώνα, οι Τούρκοι ονόμαζαν τον “Λεύκο ποταμό” με την ονομασία “Sesteli”, ενώ οι Έλληνες αργότερα τον ονόμασαν “Πέλεκα”, ο οποίος πρόσφατα μετά τις έντονες βροχοπτώσεις στην Πιερία (Νοέμβριος 2017), κατέσκαψε τα θεμέλια της καινούργιας γέφυρας και πλημμύρισε, με αποτέλεσμα να κλείσει η εθνική οδός Κατερίνης – Λάρισας για αρκετές ώρες.

Δυστυχώς όμως μέχρι και σήμερα, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας δεν έχει εντοπίσει κάποια ίχνη ή ερείπια από αρχαίο σταθμό ή οικισμό, που να βρίσκεται περιφερειακά της Κατερίνης και που θα μπορούσε να είναι ο “αρχαίος σταθμός Άτηρα – Hatera”. Όπως επίσης δεν εντόπισε και τα ερείπια από κάποιο παλαιό Βυζαντινό ναό, που θα έφερε και το όνομα της “Αγίας Αικατερίνης” και από τον οποίο πιθανόν, να πήρε την ονομασία και η πόλη της Κατερίνης, όπως προαναφέραμε παραπάνω.

Επομένως, είμαστε υποχρεωμένοι να παραμείνουμε στις “υποθέσεις μας”, έως ότου κάποια μέρα η αρχαιολογική υπηρεσία τεκμηριώσει τις “υποθέσεις μας” με αρχαιολογικά ευρήματα και τεκμήρια, που θα προέρχονται από μελλοντικές ανασκαφές . . .

Εξάλλου, αυτή είναι και η μαγεία της αρχαιολογίας ως επιστήμης, στο να επιβεβαιώνει τους αρχαίους θρύλους, τους μύθους και τις παραδόσεις της κάθε περιοχής και να τα τεκμηριώνει με ευρήματα και πειστήρια . . . που προέρχονται από αρχαιολογικές ανασκαφικές έρευνες.

  ΤΖΙΟΛΑΣ  ΙΩΑΝΝΗΣ

Φιλόλογος – αρχαιολόγος